در دوره فتحعلیشاه یک هیأت نظامی فرانسوی به سرپرستی ژنرال گاردان به ایران آمد و مدتی در آذربایجان میهمان عباس میرزا بود این هیأت در اردبیل متوجه اهمیت قلعه «ارک» شده و تاکید بر تقویت قلعه داشتند. عباس میرزا بعد از این قضیه دستور داد شهرهای مهم آذربایجان از جمله اردبیل و خوی و مراغه و غیره از شکل و صورتهای قبلی خارج شوند و تاکیر بر این داشت در این مراکز مهم ایالت آذربایجان چندین قلعه مهم ساخته شود.

این قلاع که همواره جهات نظامی آن با بنای برجها و ستونها و انبارهای مهم خواربار و ارزاق حفظ و تأمین شده بود به اندازه ای مستحکم و طبق اسلوب معماری جدید آن عصر بوجود آمده بود که هنوز هم اگر وجود داشت پس از یک قرن و نیم خودنمائی می کرد. عباس میرزا در شهرهای ماورای ارس من جمله شهرهای نخجوان و عباس آباد قلاع مهمی ساخته که از لحاظ نظامی و دفاعی فوق العاده جالب می باشند این قلاع که در آن زمان شهرت و موقعیت مخصوصی یافته و در جنگهای ایران و روس نقش موثری در دفاع داشت از یکطرف و از جبهه جنوبی به رودخانه ارس متصل بود که در همین قسمت عباس میرزا حصارها و خندق های وسیعی برای آنها تعبیه کرده بود که علاوه بر اینکه در انبارهای بزرگ آن خواربار و غلات فراوان ذخیره می شد ،توپهای جدیدی نیز بر بالای برجهای آن نصب شده بود، گفته می شد که قلاع نامبرده به اندازه ای دقیق و از روی اصول و قواعد فنی ساخته شده بود که وقتیکه (سرهار فورد جونز) نماینده مخصوص دربار انگلیس از آن بازدید بعمل آورد و از کیفیت و بنای حصارها و مخصوصاً جسری که از چوب بر روی رودخانه ارس کشیده شده وبه قلعه مربوط می گردید مستحضر شده سخت در حیرت فرو رفت.

از میان قلاع دیگر قلعه «النچیق» و قلعه اردبیل که به طرز ممالک باختری ساخته     شده بود جالب و تماشائی بنظر می رسید اصل قلعه اردبیل مشرف به صحرا بوده و گفته می شد که چون هنگام ساختن آن زیانهائی به اهالی می رسید مطابق دستور عباس میرزا خانه ها و مساکنی که برای بنای آن منهدم می گشت به بهای عادله از صاحبانش خریداری می شد. از هر حیث شباهت به قلاع کشورهای اورپائی آنزمان داشته است هزینه ساختمان قلعه اردبیل در زمان عباس میرزا دویست هزار تومان بوده است.

 این بنا به نارین قلعه شهرت یافته زیرا بر اثر استحکام خاص آن مطمئن ترین محبس برای نگهداری زندانیان سیاسی کشور بود و بیشتر بزرگان و شاهزادگان قاجار بخشی از عمر خود را در آن دژ گذرانیدند.

 در اطراف قلعه، باروی محکمی با برج های مستحکم ساختند و علاوه بر خندق قدیمی قلعه که در داخل دیوارهای جدیدتر قرار گرفته بود در خارج آن نیز خندق عمیق و عریضی کندند و نهر آب را هم از محله شا باغی به آن بردند این دژ در جنگ های ایران و روس از مستحکمترین مواضع دفاعی اران و مهمترین مرکز ذخیره لوازم جنگی بود. برای رفت و آمد دو در بزرگ و محکم در وسط ضلع شمالی و جنوبی آن تعبیه کردند که بوسیله پل متحرک چوبی به آنطرف خندق ارتباط دادند.

خندق را همواره پر از آب می کردند و شبها نیز تخته پلها را بکناری کشیده ساکنان دژ را در یک جزیره محکمی قرار می دادند. بر بالای برجها توپهای بزرگی کار گذاشته و در دیوارها نیز «مزقل»ها و سوراخهائی برای تیراندازی سربازان بوجود آورده بودند.

داخل قلعه از نقاط دیدنی اردبیل بود زیرا خود شهر کوچکی در پشت دیوار قطور و خندقهای عمیق آن بشمار می آمد. و اگر امروز باقی مانده بود تماشای حیاط ها، خیابانهای متعدد، میدانهای مشق، توپخانه، محوطه سواره نظام و پیاده نظام، حمام، مسجد، محبس، نانواخانه و بیوتات آن برای جهانگردان داخلی و خارجی جالب توجه می نمود.

در مورد چگونگی ویران شدن نارین قلعه اردبیل، بهترین منبع، خاطرات جناب آقای میر حمدالله قاضی که همکار روزنامه جودت، کارمند فرمانداری و سپس شهرداری اردبیل بوده ، وی متولد 1285 در اردبیل می باشد او خاطرات خود را در این مورد چنین بیان می کند:

« رضا خان سردار سپه پس از رسیدن به سلطنت اعلام کرد می خواهد برای بازدید به آذربایجان بیاید. پیش از آمدن شاه، فهیمی استاندار آذربایجان برای تدارک مقدمات استقبال از رضا خان به اردبیل آمد، روز استقبال همه رجال شهر با لباس رسمی و کلاه سلیندر در مقابل خانه آقای امیری صف کشیدند.

شاه پس از مراسم برای استراحت به خانه آقا رفته، بعد از ظهر شاه و همراهان برای بازدید به نارین قلعه رفتند. شاه ضمن بازدید از قسمت های مختلف قلعه، که در آن زمان به عنوان سربازخانه مورد استفاده بود، دستور داد که برای سربازها در بیرون شهر سربازخانه ای بسازند و قلعه را تعمیر کرده و در اختیار ادارات دولتی بگذارند.

پس از رفتن رضا خان مسئولان که دستور شاه را عکس فهمیده بودند سربازها را از قلعه بیرون بردند و آنجا را به جای تعمیر تخریب و با خاک یکسان کردند و بدین ترتیب اردبیل یکی از جالبترین آثار تاریخی خود را از دست داد.

می گویند رضاخان از شنیدن خبر تخریب نارین قلعه بقدری عصبانی شد که بلافاصله دستور داد فهیمی استاندار آذربایجان و رخشانی فرماندار اردبیل را به تهران احضار کنند و هر دو را از کار برکنار می کنند. »

 بابا صفری در کتاب خود در مورد بقایای این قلعه می نویسد:

« هم اکنون استخر و میدان و ستون یادبودی که در وسط زمین این قلعه، جائیکه امروزه ادارات دولتی در آن محوطه ساخته شده است. احداث گردیده بر روی طاقهای ضربی بخشی از آن اطاقها ساخته شده است» . وی می نویسد: « این استخر در سال 1332 خورشیدی هنگامیکه نگارنده( بابا صفری) شهرداری اردبیل بود، احداث گردید.

 وقتی شروع به پی کنی آن شد قسمتی از آن طاقهای ضربی نمایان گشت و با کاوش زیاد در محوطه ای خارج از محل استخر در ورودی آنها نیز پیدا شد. اطاقهای زیر این طاقها تماماً از آجر و با دیوارهای قطور ساخته شده و بر دیوار بعضی از آنها میخهای چوبی برای آویختن لباس سربازان در یک ردیف زده شده بود و بر چند عدد از آنها نیز لباسهای کهنه سربازی آویزان بود. چون خراب کردن و پر نمودن آن اطاقها مستلزم مخارج زیادی بود از تخریب آن خودداری گشت و با بررسی های فنی از لحاظ استحکام طاقها و دیوارها بر بالای آنها با آهک و سیمان به ضخامت نیم متر شفته ریزی شد و آن استخر که پنجاه متر قطر داشت و از سنگ بود بر روی آنها بنا گردید. و بعد از بیست سال اکنون هم در کمال استحکام باقی است.

به طور کلی شهر اردبیل در دوره قاجاریه رونق وشکوه دوره صفویه را نداشت و حوادث پس از انقراض صفویه آسیب بسیار به این شهر وارد کرد اما چون بعد از صفویه نیز مردم ایران مخصوصاً شیعیان به آن شهر اهمیت بسیار می دادند و تا اواخر قاجاریه به زیارت این مقبره میرفتند بهمین جهت تصرف آن به سمت روسها در پایان جنگ دوم ایران وروس برای دربار ایران بسیار ناگوار بود.»

طبق نوشته ژوبر استحکامات شهر متوسط وشهر از نظر وجود ساختمانهای خوب در مضیقه بوده بطوریکه عباس میرزا به اجبار تمام زمستان 1220 هجری  ( 1805م) را ( در خلال جنگ اول ایران و روس) در اطراف اردبیل گذرانیده است.

جمعیت شهر در این زمان دوازده هزار نفر بود، در اطراف اردبیل چندین معدن مهم هست که برای نیازمندیهای نظامی آن زمان اهمیت بسیار داشته ، عباس میرزا به دستیاری مهندسان اروپائی قلعه اردبیل را ساخته بود ، بگفته سوشتلن برتریهای چند بر قلاع دیگر ایران داشته است.

گذشته از اینها در آن قلعه علوفه وخواربار و تجهیزات نظامی فراوان ذخیره کرده بودند از 27 توپی که در آنجا بود که در گذشته در لنکران از روسها گرفته و به آنجا آورده بودند روسها آنها را به کشور خود برگرداندند. لوازم توپخانه نیز در آنجا فراوان بود با همه این برتریها لشگریان اران نتوانستند در دومین جنگ ایران و روس از آن شهر دفاع کنند وشهر به راحتی در حمله روسها سقوط کرد.

 در سال 1246 هجری عباس میرزا نایب السلطنه که در عین حال والی آذربایجان بود حکومت اردبیل را به دو فرزند خود داد از این دوران است که قلعه اردبیل به علت استحکام آن تبعیدگاه مخالفان حکومت گردید و در بدو سلطنت محمد شاه فرزندان عباس میرزا با توصیه قائم مقام در آنجا زندانی شدند، این قلعه مکانی بود محکم و مساحت آن با حصاری که داشت ربع فرسنگ در ربع فرسنگ بودو زمین قلعه حدود صد ذرع از زمین اطراف گودتر بود.

در این زمین مهندسین فرانسوی بدستور عباس میرزا دو قلعه میان هم در نهایت استحکام ساختند که اندازه پهنای دیوار آن هفت ذرع شاه بود و یک راه بیشتر نداشت، در داخل قلعه چشمه ئی بود که آب مصرفی محبوسین از آنجا تأمین میشد. هوای قلعه بشدت دمائی بود شدت گرما به قدری بود که آخر هر ماه از پانصد کشیک چی و مستحفظ آن بعضی مرده و عده ئی نیز از ناخوشی و بدحالی بحالت مرگ می افتادند  برای همین در پایان هر ماه پانصد نفر سربازان تازه نفس دیگر تعویض میشدند بجز اهل اردبیل که عادت به آن آب وهوا داشتند مردم سایر مناطق قادر به زیست در آنجا نبودند.

دیوارهای قلعه بقدری مرتفع بود که داخل قلعه یک ساعت و نیم تا دو ساعت به غروب مانده تاریک میشد اگر چراغ روشن نمی کردند سربازان داخل قلعه همدیگر را نمی دیدند. در زمستانها نیز آفتاب در آن قلعه به چشم ساکنان قلعه نمی رسید.

در اواخر دوره قاجار ابراهیم بیگ مراغه ای که به اردبیل مسافرت کرده درباره نارین قلعه چنین می نویسد:

« این قلعه بسیار محکم است، در دم دروازه قلعه پیرمردی ایستاده بود گویا توپچی و قراول است، شمشیری در دست بدیواری تکیه داشت. قلعه دو خندق مارپیچ دارد که در روی هر یک پلی برای آمد و شد مردم بسته اند. قلعه بسیار وسیع و عمارات حاکم نشین در توی قلعه است، مسجد عالی و حمامی دارد. ده دوازده عراده توپ در جاهای مختلف قلعه بود. در جنب توپخانه، سربازخانه بوده است.

در دوره قاجاریه قلعه اردبیل حاکم نشین بود. پادگان و زندان شهر نیز در آنجا قرار داشت هر کس بیشتر پیشکش و اجاره میداد وکالت حکومت را بر میداشت. در این زمان ،حکومت اردبیل ،بازار حراجی شده بودو ملاکین و ثروتمندان حکومت اردبیل را به اجاره برمیداشتند و افراد مورد اعتماد خود را مأمور حکومت میکردند. در بعضی مواقع که اجاره داران حکومت بیسواد بودند با استخدام افراد باسواد به رتق و فتق امور می پرداختند. هر شب یکی دو تن از دعوا کنند گان و تاجر زادگان را دستگیر کرده به قلعه می آوردند و در زندان قلعه آنها را به زنجیر میکشیدند و با شکنجه از آنها پول می گرفتند. داروغه محبس مخصوصی داشت فراشان و داروغه ها به بهانه های مختلف مردم را دستگیر کرده و برای کسب مداخل به قلعه اردبیل می بردند و تحویل نایب میداند. نایب متهم را پیش حاکم میبرد. حاکم با تهدید و ارعاب از متهم رشوه گرفته و آزادش میکرد.»

ابراهیم بیگ در ادامه گزارش خود می نویسد:

« پس از حاکم نوبت به فراشان میرسید اینان موقع خارج شدن متهم از قلعه، پیش دویده از وی قولق (خدمتانه) میگرفتند، حاکم اردبیل هر وقت قصد مسافرت داشت بدستور او چند شاگرد داروغه همراه با پنج شش نفر فراش اسبهای مردم را بزور از دست صاحبانشان میگرفتند و به میدان قلعه میآوردند تا حاکم برای مسافرت از آنها استفاده کند در این قبیل موارد که به آن در اصطلاح آن زمان «اسب گیری» میگفتند شهر عملاً تعطیل میشد و مکاریان بارهای تجارتی را انداخته فرار میکردند.

در این دوره سربازان اردبیل که به علت تقلبات صاحب منصبان حقوق خود را نگرفته بودند ،به مرکز حکومتی اردبیل حمله کرده و سرتیپ و سرهنگ خود را با افتضاح از قلعه اردبیل بیرون کردند پس از آن دستور داده شد که سرباز به اندازه گرفته شود».عاقبت قلعه اردبیل در سال 1315 تخریب شد تا پرونده این قلعه پرماجرا بسته شود. منبع : موسسه مطالعات و تدوین تاریخ اردبیل